„Świątynia Wiedzy obok Świątyni Wiary”. Rocznica otwarcia Głównej Biblioteki Judaistycznej

Autor: Przemysław Batorski
84 lata temu, po długim zbieraniu środków i budowie przerwanej przez Wielki Kryzys, odbyło się uroczyste otwarcie Głównej Biblioteki Judaistycznej przy ulicy Tłomackie 5 w Warszawie, obok Wielkiej Synagogi. Obecnie w gmachu mieści się Żydowski Instytut Historyczny.
gbj_pre_war.jpg

Tłomackie przed wojną: od lewej do prawej numery 1, 3 i 5. Pod numerem 5 mieściła się Główna Biblioteka Judaistyczna i Instytut Nauk Judaistycznych  /  Archiwum Państwowe w Warszawie Akta miasta Warszawy — Referat Gabarytów Tom 46 — Tłomackie

 

W 1878 r. pod adresem Tłomackie 7 w Warszawie stanęła Wielka Synagoga. Komitet Synagogi wsparł utworzenie biblioteki i placówkę otwarto w lutym 1881 r. w niewielkim pomieszczeniu zajmowanym wcześniej przez pracownika bożnicy. Początkowo dość skromny księgozbiór rozrastał się dzięki darczyńcom i mecenasom, takim jak Ignacy Berstein, który pokrywał większą część budżetu[1]. Po I wojnie światowej, w miarę jak do zbiorów trafiało coraz więcej książek, w tym rękopisy i stare druki pochodzące z XV, XVI, XVII wieku, potrzeba zbudowania nowej biblioteki stała się oczywista. „Pełne komplety naukowych czasopism oraz doskonale skompletowane podręczniki bibliograficzne nadawały tej bibliotece polor europejski, lecz niestety pomieszczenie jej urągało najprymitywniejszym wymogom”[2].

Środki na budowę biblioteki z prawdziwego zdarzenia gromadzono od 1903 r., jednak wybuch I wojny światowej opóźnił realizację tych planów. W 1927 r. Komitet Synagogi ogłosił konkurs na sporządzenie projektu Biblioteki Judaistycznej. Wygrał go Edward Eber, znany architekt warszawski, projektant kilkunastu kamienic i innych obiektów na terenie stolicy, spośród których do dziś istnieją m.in. siedziba dawnej kawiarni „Adria” przy ul. Moniuszki i Pałacyk Nuncjatury Apostolskiej w Alei Szucha 12.

Wielki Kryzys doprowadził do pogorszenia sytuacji gospodarczej i z braku pieniędzy prace budowlane kilkukrotnie przerywano, aż w 1936 r. udało się je zakończyć. Łączny koszt budowy wyniósł prawie 800 tysięcy złotych[3]. Uroczyste otwarcie Głównej Biblioteki Judaistycznej przy Tłomackiem 5 nastąpiło 22 kwietnia 1936 r. Prof. Mojżesz Schorr, historyk, rabin i senator RP, który zainicjował budowę, nazwał bibliotekę „Świątynią Wiedzy obok Świątyni Wiary” i dodał:

_en_schorr.jpg
prof. Mojżesz Schorr

„(…) jesteśmy szczęśliwi i dumni, że dzieło wykończone i ukoronowane, dzięki wysiłkom społeczeństwa żydowskiego, dzięki poparciu władz rządowych, instytucji komunalnych i wyznaniowych… odtąd służyć będzie jako ośrodek nauk judaistycznych, jako krynica wiedzy o narodzie żydowskim na pożytek i chwałę obecnym i przyszłym pokoleniom, na chwałę żydostwa, na ozdobę stolicy”[4].

Przed wybuchem wojny biblioteka liczyła ok. 36 600 pozycji. W 1935 r. roczna liczba wypożyczeń przekroczyła 19 tysięcy. Najchętniej korzystali z niej uczniowie szkół średnich, jeszybotów i studenci. Czytelnia, do której użytkownicy zamawiali książki z magazynu, wypełniając rewersy, mogła pomieścić aż 100 osób. Od 1936 r. z budynku nieodpłatnie korzystał Instytut Nauk Judaistycznych.

Wkrótce po rozpoczęciu okupacji, w grudniu 1939 r. Niemcy zrabowali księgozbiór. Od 16 listopada 1940 r. budynek Biblioteki znajdował się w granicach getta. Mieściły się w nim biura Żydowskiej Samopomocy Społecznej. Nadal odbywały się spektakle teatralne, koncerty i spotkania poświęcone literaturze. Spotykali się tu także członkowie konspiracyjnej grupy Oneg Szabat, tworzący Podziemne Archiwum Getta Warszawy. W marcu 1942 r. gmach znalazł się poza granicami getta, a Niemcy urządzili w nim magazyn mebli zrabowanych z żydowskich domów. Budynek ucierpiał od ognia po – mającym symbolicznie kończyć likwidację getta i historię Żydów w Warszawie – wysadzeniu przez Niemców Wielkiej Synagogi 16 maja 1943 r. Ogółem w wyniku wojny Główna Biblioteka Judaistyczna, podobnie jak inne biblioteki publiczne i prywatne Warszawy, straciła większość zbiorów (blisko 90%)[5].

Po 1945 r. część księgozbioru udało się odzyskać, a wypalony gmach odbudowano. Nowe władze Warszawy przydzieliły go Centralnemu Komitetowi Żydów w Polsce, który umieścił w nim swoją Centralną Żydowską Komisję Historyczną. 1 października 1947 Centralna Żydowska Komisja Historyczna została przekształcona w Żydowski Instytut Historyczny.

 

Źródła:

Henryk Kroszczor, Główna Biblioteka Judaistyczna w Warszawie, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 78 (1971), s. 3–10.

Hanna Łaskarzewska, Straty Okólnika w czasie Powstania Warszawskiego i po jego upadku, [w:] Droga do Okólnika 1844–1944, red. H. Tchórzewska-Kabata, Warszawa 2005, za: Mikołaj Gliński, Urna w bibliotece, czyli jak się palą książki, https://culture.pl/pl/artykul/urna-w-bibliotece-czyli-jak-sie-pala-ksiazki

 

Przypisy:

[1] Henryk Kroszczor, Główna Biblioteka Judaistyczna w Warszawie, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 78 (1971), s. 3–4.

[2] Tamże, s. 5.

[3] Tamże, s. 6.

[4] Za: tamże, s. 7.

[5] Hanna Łaskarzewska, Straty Okólnika w czasie Powstania Warszawskiego i po jego upadku, [w:] Droga do Okólnika 1844–1944, red. H. Tchórzewska-Kabata, Warszawa 2005, za: Mikołaj Gliński, Urna w bibliotece, czyli jak się palą książki, https://culture.pl/pl/artykul/urna-w-bibliotece-czyli-jak-sie-pala-ksiazki (dostęp 21.04.2020).

Przemysław Batorski   redaktor strony internetowej ŻIH