Aktualności

Moja babcia nazywała się Rosenberg. Czy jestem Żydem?

Dość często słyszymy tego typu pytania. Ktoś napotyka na niemiecko brzmiące nazwisko i zakłada, że pochodzi ono z języka jidysz. Inne „niestandardowe“ polskie nazwiska brane są za hebrajskie, jeśli ktoś nie zna hebrajskiego. Właściwie każde nazwisko może potencjalnie być nazwiskiem „żydowskim“. Dwie osoby noszące to samo nazwisko mogą być, odpowiednio Żydem/Żydówką i nie-Żydem/nie-Żydówką, dodatkowo ich linie rodowe być całkowicie odrębne. Jeśli więc Żyd może nosić każde nazwisko, które nosi także nie-Żyd, czy w ogóle istnieją nazwiska jednoznacznie żydowskie, takie które z całą pewnością świadczą o pochodzeniu żydowskim? Odpowiedź brzmi „TAK” i dotyczy stosunkowo małej liczby nazwisk.

Poniżej krótko opisujemy kategorie jednoznacznie żydowskich nazwisk.

1. W wielu krajach ludzie znani byli z powodu wykonywanego przez siebie zawodu czy rodzaju handlu, np. angielski „Taylor”/ niemiecki i jidysz „Schneider”/ polski „Krawiec”/ rosyjski „Portnoj”. To samo tyczyło się Żydów, którzy, oprócz Schneider w jidysz, zatrzymali także hebrajskie Chajat lub Chait, które również oznaczało krawca. Wszyscy mieli krawców oraz wszyscy wiedzieli, kim krawcy byli. To samo dotyczyło innych zawodów. Żydzi mieli jednak coś, czego ich nieżydowscy sąsiedzi nie mieli: jednoznacznie żydowskie nazwiska wynikające z jednoznacznie żydowskich zawodów. A co to były za zawody?

• Kohen (także Kon, Kagan, Kahane, Kohanim) – kapłan Świątyni Jerozolimskiej (i jego potomkowie);
• Lewi (też Leviyim, Banilevi, Segal) – pomocnik kapłanów ze Świątyni (wraz z potomkami);
• Israel (też Srulewicz) – Izraelita, nie kapłan. To nazwisko zaczęło być używane także w kościołach protestanckich. Zupełnie wyjątkowym (i rzadkim) nazwiskiem jest Majmudes, nazwisko hebrajskie nawiązujące do nabożeństwa niekapłanów w Świątyni.

Podobnie jak w Świątyni Jerozolimskiej, także w synagogach z późniejszych wieków, znane są role, od których powstały nazwiska jednoznacznie żydowskie:

• Rabin lub Rabi – rabin. Prostota struktury tego słowa sprawia jednak, że nazwisko to może pojawiać się także w innych językach, zupełnie nie będąc związanym znaczeniowo z kulturą żydowską;
• Magid – podróżujący kaznodzieja;
• Dajan – sędzia rabiniczny;
• Hazzan – kantor, który prowadzi modlitwy;
• Parnas – (nie mylić z Parnassus) sponsor i przywódca synagogi.

Inne role związane z synagogą: 

• Melamed – nauczyciel;
• Belfer – asystent nauczyciela;
• Tylemcoger – ten, który recytuje psalmy;
• Szulklapper – ten, który budzi ludzi rano na modlitwy w synagodze;
• Sofer – pisarz, który wypisuje święte zwoje. 

W końcu kategoria bardziej powszechnych zawodów. Poniższe nazwiska są jednoznacznie żydowskie ponieważ pochodzą od hebrajskich określeń zawodów: 

• Balagula – woźnica; 
• Tabach – kucharz; 
• Chajat – krawiec; 
• Rokeach – farmaceuta; 
• Rofe – lekarz; 
• Kacaw/Szochet/Bodek/Menaker/Szub – zawody związane z rzeźnictwem oraz wiele innych. 

2. Nazwiska hebrajskie: poza zawodami przytoczonymi powyżej, jest szereg hebrajskich słów i wyrażeń, które używane są jako nazwiska. Sam fakt, że są hebrajskie sprawia, że nazwiska są jednoznacznie żydowskie.

• Popularne wyrażenia: Mazltow, Mogndowid, Adonojlam, Matowu, Majufes, Assorodobraj;
• Wyrażenia z codziennego życia i rytułałów: Tefilin, Miszna, Gmora, Talmud, Sedaka, Tylim;
• Określenia: Saginor, Teomim, Roszgadol, Tuwim, Jassem, Aszkenazi;
• Imiona i pseudonimy literackie: Pesach, Perec, Twiesszor;
• Inne wyrażenia: Hajfec, Ismach, Bencef, Gurari, itd.

3. Skrócone imiona: to żydowska tradycja by skracać imiona ważnych postaci (tak jak JFK w Stanach Zjednoczonych, czy GSK we Francji). Skrót staje się wówczas nazwą samą w sobie dla studentów i potomków sławnego człowieka. Na przykład, Maharam pochodzi od M’oreinu H’aR’av M’eir= Nasz Nauczyciel, Rabbi Meir. Jest wiele podobnych przykładów.

Skróty mogą też pochodzić od zawodu, np:

• Szac = shaliach tzibur = prowadzący modliwę
• Mac/Mec/Matz/Metz = moreh tzedek = rabin, nauczyciel
• Szub = shochet uvodek = rzeźnik rytualny i egzaminator
• Babad = ben av bet din = syn starszego w sądzie
• Szabad = shaliach bet din = wysłannik sądu, itd.

4. Matronimy: odrębna kategoria, która wyróżnia kobiety. Matronimy lub „nazwiska matki“ pochodzą od imion żeńskich, poprzez użycie imienia i dodanie do niego słowiańskiego przyrostka dzierżawczego –IN lub niemieckiego –S. Kilka przykładów biblijnych matriarchiń:

Sara » Sorkin

Rebeka » Rywkin/Rywlin

Rachela » Rochlin

Lea » Lejkin

Przykłady można mnożyć. Sprawdź, czy rozpoznasz imiona-korzenie tych nazwisk: Baskin, Chaikin, Chawkin, Szifrin, Czernin, Cyporin, Mirkin, Elkin, Bejlin lub Bejlis, Fejgin, Cajtlin, Baszewis.

5. Nazwy geograficzne: Istnieją też nazwiska wywodzące się od miejsc, które są jednoznacznie żydowskie, chociaż Żydzi żyli wszędzie wśród ludzi innych narodowości. To nie odniesienie do nazwy miejscowości nadaje tym nazwiskom ich żydowski charakter, ale raczej sposób w jaki odnoszą się do danej miejscowości. Wiele miejscowości miało nazwę z odpowiednikiem w jidysz, który znacznie różnił się od nazwy polskiej. Nazwiska takie jak Berliner, Danziger, Warszawski czy Krakowski w żaden sposób nie świadczy o żydowskim pochodzeniu. Natomiast, kiedy nazwa miasta w jidysz odbiega od polskiej, wtedy nazwisko wskazuje, że jego posiadacz jest Żydem. Dwa przykłady:

• Tiktiner: ten, który pochodzi z Tiktina. Polska nazwa miasta brzmi Tykocin. Polak nie-Żyd nazywałby się Tykociński, a tylko Żyd mógł być Tiktiner
• Polak nie-Żyd z Krakowa jest Krakowski (również Żyd może nosić to nazwisko); Niemiec lub Austryjak byłby Krakauer; tylko Żyd nosiłby nazwisko z jidysz, Krakewer.

Polak nazywałby się Warszawski, Niemiec — Warschauer, a tylko Żyd — Warszewer, forma jidysz.

Więc, czy Babcia Rozenberg jest Żydówką? Być może. Ale trzeba udać się do urzędu stanu cywilnego lub do archiwum, żeby dowiedzieć się tego na pewno. Wszystko inne jest tylko domysłami i niepotwierdzonymi hipotezami.

Przeczytaj też:

Bracia odnalezieni po ponad 70 latach rozłąki

Trzymaj chłopców mocno za ręce. Historia żydowskich braci z Krakowa